Sękacz (dziad, bankuch, kołacz; niem. Baumkuchen, Prügelkrapfen; fr. gâteau à la broche, ciasto z rożna) – wypiek cukierniczy z ciasta biszkoptowo-tłuszczowego, pieczonego nad otwartym ogniem na obracającym się rożnie w kształcie drewnianego wałka lub wydłużonego stożka. Tradycyjne ciasto tatarskie, popularne na terenach dawnych Kresów Wschodnich, w dzisiejszej Polsce regionalna specjalność Podlasia.

Gotowy sękacz jest podobny do ściętego pnia drzewa z sękami. W wyniku polewania rożna kolejnymi warstwami ciasta w przekroju sękacza widoczne są grubsze warstwy jasnego ciasta przedzielone ciemnymi warstewkami ciasta spieczonego, co przypomina słoje roczne w pniu drzewa. Spływający w trakcie pieczenia nadmiar ciasta tworzy zastygające sople, które w ostatecznym efekcie naśladują sęki. Gotowy sękacz może być pokryty lukrem lub czekoladą.

Historia sękacza w jego obecnej postaci sięga prawdopodobnie średniowiecza. Polacy poznali przepis na sękacz i technologię jego produkcji od Jaćwingów, plemienia bałtyckiego zamieszkującego w średniowieczu tereny na północ od Mazowsza.

 

Ten rodzaj dużego ciasta mógł być łatwo wykonywany na otwartych paleniskach kuchni tamtych czasów, a jego efektowny, naśladujący twór przyrody kształt odpowiadał gustom epoki. W dalszej perspektywie historycznej technika pieczenia ciasta nad otwartym ogniem na rożnie było znana od czasów prehistorycznych.

Obecnie tradycja pieczenia sękacza zachowała się w różnych miejscach w Niemczech (Niemcy środkowe, zwłaszcza rejon gór Harzu), Szwajcarii, we Francji, Rumunii, na Węgrzech, na Litwie, w Szwecji, we wschodniej Polsce oraz na Kaszubach. Sękacz stał się też jednym z ulubionych ciast w Japonii, gdzie jest również obecnie wypiekany.

O pochodzeniu sękacza istnieją rozmaite, zwykle sprzeczne ze sobą, legendy. Według jednej z nich najstarszy przepis pochodzi od wędrownego średniowiecznego czeladnika, który służąc u pewnego piekarza pierników w Berlinie zaznajomił go z ciastem, którego wyrób poznał w czasie pobytu w Chociebużu. Z Berlinem łączy też sękacz notatka z 1682 r. w dziele Johannesa Sigismunda Elsholza lekarza nadwornego elektora saskiego pt. Gewürztes Brot und von allerhand Gebackenes (Chleb korzenny i o wszelkich wypiekach), która wymienia Baumkuchen, po łacinie Placenta cylindrica, jako specjalność berlińską.

W Polsce tradycja uznaje, że pierwsze sękacze upieczono w miejscowości Berżniki koło Sejn na Suwalszczyźnie z okazji odwiedzin królowej Bony. Według innych podań sękacze zostały sprowadzone na Litwę z Niemiec przez Radziwiłłów, a następnie za pośrednictwem szlacheckich dworków trafiły do bogatszych chałup chłopskich.